Sümük iliyi transplantasiyasından sonra 10 mühüm amil
Sümük iliyi transplantasiyası sağlam qan hüceyrələrini təşkil edən kök hüceyrələrin bir insandan eyni şəxsə və ya başqasına köçürülməsidir. Kök hüceyrələr sümük iliyi tərəfindən istehsal olunan xüsusi hüceyrələrdir.
Bədənin bütün hissələrinə oksigeni daşıyan qırmızı qan hüceyrələrinə (eritrositlərə), infeksiyaya qarşı mübarizə aparan ağ qan hüceyrələrinə (leykositlərə) və qanaxmanı dayandırmağa kömək edən qan trombositlərinə (trombositlərə) çevrilə bilərlər. Sümük iliyi nəqlinin iki növü var: otoloji və allogenik. Otoloji sümük iliyi transplantasiyasında donor (sümük iliyi donoru) xəstənin özüdür. Xəstədən alınan kök hüceyrələr birbaşa və ya müəyyən prosedurlardan sonra özünə köçürülür. Allogenik sümük iliyi transplantasiyasında sümük iliyi xəstənin özündən deyil, başqa donordan götürülür. Alınan kök hüceyrələr xəstəyə köçürülür.
Sümük iliyi transplantasiyası niyə edilir?
Sümük iliyi transplantasiyası xəstənin sümük iliyi zədələndikdə və ya artıq sağlam qan hüceyrələri yarana bilmədikdə edilən bir prosedurdur. Sümük iliyi transplantasiyası adətən digər müalicə variantları uğursuz olduqda edilir. Sümük iliyi transplantasiyasının aparıldığı hallar xərçənglə əlaqəli səbəblər və xərçənglə əlaqəli olmayan səbəblərə bölünür. Xərçənglə əlaqəli hallarda ən çox görülən səbəblər lösemiya və lenfomadır. Digər səbəblərdən bəziləri bunlardır:
kəskin miyeloid lösemiya (AML),
Xroniki miyeloid lösemiya (KML),
kəskin lenfoblastik lösemiya,
Hodgkin lenfoması,
Hodgkin olmayan lenfoma,
neyroblastoma,
Ewing sarkoması,
çoxsaylı miyelom,
miyelodisplastik sindromlar,
Xərçəngdən başqa bəzi xəstəliklər də sümük iliyi transplantasiyası tələb edə bilər:
Talassemiya (Aralıq dənizi anemiyası),
oraq hüceyrəli anemiya,
aplastik anemiya,
Fankoni anemiyası,
bəzi immun xəstəlikləri,
İmmun çatışmazlığı sindromları.
Sümük iliyi transplantasiyasından sonra nələrə diqqət edilməlidir?
Bəzi xəstəliklərin müalicəsində sümük iliyinin transplantasiyası son dərəcə mühüm rol oynayır. Bununla belə, həm əsas xəstəliyin özü, həm də sümük iliyi transplantasiyası zamanı və sonrasında istifadə edilən immunosupressiv dərmanlara görə nəzərə alınması lazım olan bəzi şərtlər var.
1- Transfer rəddi
Sümük iliyi transplantasiyasına hazırlıq dövründə resipiyentlərə intensiv kimyəvi terapiya və radioterapiya tətbiq oluna bilər. Hazırlıq dövründə immunitet kifayət qədər basdırılmırsa, xəstənin immun hüceyrələri köçürülmüş sümük iliyini rədd edə bilər.
2- İnfeksiya
İmmunosupressiv dərmanlar immunitet sisteminin reaksiyasını zəiflədir və transplantasiya edilmiş sümük iliyinin orqanizm tərəfindən rədd edilməsinin qarşısını alır. Bununla belə, immunosupressiv dərmanlar xəstəni infeksiyalara daha həssas edir. Transplantasiyadan sonra immunitetin bərpası adətən 3-12 ay çəkir. Bu müddətdə immun sisteminin reaksiyası mütəmadi olaraq qan testləri ilə izlənilir. İmmunitet sisteminin reaksiyası yaxşılaşana qədər insan infeksiya riskinin artması ilə üzləşir. Bu vəziyyətdə görülə biləcək tədbirlərdən bəziləri aşağıdakılardır:
Əlləri tez-tez antibakterial sabunla yumaq,
Xəstə və yoluxma riski olan insanlardan uzaq olmaq,
İctimai yerlərdə maska taxmaq,
Qızdırma, burun axması, nəfəs darlığı, ishal, öskürək kimi infeksiya hallarında xəstəxanaya müraciət
etmək,
Ağız və diş sağlamlığının qayğısına qalmaq,
Şəxsi gigiyenaya diqqət yetirmək.
3- Kimyaterapiya və radioterapiya ilə əlaqədar yan təsirlər
Sümük iliyi transplantasiyasına hazırlıq prosesində tətbiq olunan intensiv kimyəvi terapiya və radioterapiya səbəbindən insan bəzi yan təsirlərlə qarşılaşa bilər:
ürəkbulanma və qusma,
ishal,
saç tökülməsi,
ağız yaraları,
İnfeksiya,
qanaxma,
sonsuzluq,
yorğunluq,
katarakta.
4- Mütəmadi dərman istifadəsi
Xüsusilə allogenik sümük iliyi transplantasiyalarında insanı transplantasiyadan imtinadan qorumaq və Graft versus host xəstəliyinin qarşısını almaq üçün immunosupressiv preparatlar istifadə olunur. Bu dərmanlar müntəzəm olaraq istifadə edilməlidir. Transplantasiyadan sonra infeksiya riski artdığından, bu dövrdə insanı infeksiyadan qorumaq üçün antibiotik müalicəsi verilə bilər.
5- Siqaret və ikinci dərəcəli xərçəng riski
İkinci dərəcəli xərçəng riski həm immun sisteminin qeyri-kafi reaksiyası, həm də bu müddət ərzində alınan intensiv kimyəvi terapiya və radioterapiya səbəbindən artıb. İkinci dərəcəli xərçəng riskini artıran başqa bir səbəb siqaretdir. Bir şəxs siqaret çəkirsə, dərhal tərgitməlidir.
6- Pəhriz
Transplantasiyadan sonra sağlam qidalanmaq və həddindən artıq çəki artımının qarşısını almaq vacibdir. Kimyaterapiya və radioterapiyanın ümumi yan təsirlərindən biri olan ürəkbulanma və qusma nəzərə alınmaqla pəhriz tənzimlənə bilər. Duz qəbulu məhdudlaşdırılmalıdır. Qreypfrut və qreypfrut suyu kimi dərmanlarla qarşılıqlı təsir göstərən qida və içkilərdən uzaq olmaq lazımdır.
7- Məşq
Sümük iliyi nəqlindən sonrakı dövrdə edilən müntəzəm məşqin bir çox faydası var. Bu dövrdə idman çəkiyə nəzarəti təmin edir; sümükləri gücləndirməyə, əzələ gücünü və dözümlülüyünü artırmağa və ürək sağlamlığını qorumağa kömək edir. İnsan sağaldıqca fiziki fəaliyyət, məşq müddəti və intensivliyi artırıla bilər.
8- Qanaxma
Sümük iliyi transplantasiyasından sonra sümük iliyi əsas funksiyasını göstərməyə başlayana qədər qan hüceyrələri kifayət qədər sintez olunmaya bilər. Qan hüceyrələrindən biri qanaxmanın dayandırılmasına və qanın laxtalanmasına kömək edən trombositlərdir. Trombositlərin səviyyəsi kifayət deyilsə, qanaxma riski artır. Bu qanaxmalar diş ətinin qanaması, burun qanaması və dəridə qanaxma şəklində özünü göstərə bilər. Həkim tərəfindən tövsiyə edilmədiyi təqdirdə qan durulaşdırıcı təsiri olan dərmanlar istifadə edilməməlidir.
9- Halsızlıq
Transplantasiyadan sonra hüceyrə istehsalı və hüceyrə böyüməsi sürətlənir.Bu səbəbdən orqanizmin enerji tələbatı ilkin mərhələdə artır. Bu dövrdə insan özünü yorğun hiss edir. Lakin xəstə sağaldıqca onun yorğunluğu və halsızlığı da aradan qalxır. Fiziki fəaliyyətin müddəti və intensivliyi insanın ümumi vəziyyətinə uyğun olaraq bərpa dövrü ilə birlikdə tədricən artırılmalıdır.
10- Graft Versus Host xəstəliyi (GVHD)
Allogenik transplantasiyadan sonra GVHD inkişaf riski var. Transplantasiyadan sonra donorun sümük iliyi resipiyentin yeni immun sistemi hüceyrələrini istehsal etməyə başlayır. Yaranan immun sistemi hüceyrələri alıcının toxuma və orqanlarını yad kimi qəbul edərək toxuma və orqanlara hücum edə bilər. Graft versus host xəstəliyi transplantasiyadan sonra istənilən vaxt inkişaf edə bilər.
Graft versus host xəstəliyinin kəskin və xroniki olmaqla iki növü var. Kəskin graft versus host xəstəliyi daha erkən inkişaf edir. Kəskin graft versus host xəstəliyi daha erkən inkişaf edir. Transplantasiyadan sonrakı ilk aylarda daha çox olur. Adətən dəri, həzm sistemi və qaraciyəri əhatə edir. Xroniki graft versus host xəstəliyi hər hansı bir orqana təsir edə bilər və bəzi simptomlara səbəb ola bilər. Bu simptomlardan bəziləri:
Əzələ və oynaq ağrıları,
Nəfəs darlığı,
Xroniki öskürək,
Quru göz ilə bulanıq görmə
Sarılıq,
Quru ağız,
Ağız yaraları,
İshal,
Bulantı və qusma.
İnsan sümük iliyi transplantasiyasından sonra baş verə biləcək ciddi bir komplikasiya olan graft versus host xəstəliyindən xəbərdar olmalıdır. Bədənində baş verən dəyişiklikləri izləməli, lazım gəldikdə xəstəxanaya müraciət etməlidir.
[xeberdarliq]
