Zəka anadangəlmədir, yoxsa onu inkişaf etdirmək olar?
Həm anadangəlmə, həm də ətraf mühit faktorlarına görə inkişaf edən zəka, elm adamlarının hələ də heyrətlə araşdırdıqları mövzular arasındadır. Genetik və ətraf mühit faktorlarının məcmusu olan insan zəkası təhsildə, karyerada və həyatda mühüm rol oynayır.
Zəka nədir?
Zəka qavrama, öyrənmə, düşünmə və bir çox digər funksiyaların həmahəng işləyərək aşkar etdiyi qabiliyyətlər məcmusudur. Bir az daha ətraflı tərif etsək, zəka mücərrəd və ya konkret obyektlər arasındakı əlaqəni dərk etmək, düşünmək və tətbiq etmək bacarığıdır.
Kəşfiyyat genetikdir, yoxsa ətraf mühit faktorlarıyla əlaqəlidir?
Zəkanın genlərdən gəlib-gəlmədiyi sualı bir çox insanı maraqlandıran məsələdir. Keçmişdə elm adamları zəkanın yalnız anadangəlmə olduğunu iddia etsələr də, son araşdırmalar zəkanın həm genetik, həm də ətraf mühitlə bağlı olduğunu ortaya çıxarıb. Başqa sözlə, zəkaya həm bioloji, həm də ətraf mühit amilləri təsir edir.
Bioloji amillər valideynlərdən keçən çox fərqli amillərin təsadüfi birləşməsindən ibarətdir. Bu, uşaqların zəkasını təyin edən ilk amildir. Zəka geni uşağa X xromosomunda ötürülür. Anadan 2x, atadan 1x alan uşağın zəkası daha çox anadan gəlir.
Ətraf mühit faktorları mayalanmadan ölümə qədər hər zaman bir mühitlə iç-içədir. Ailənin təhsil səviyyəsi, dostlar, təhsil aldığı yerlər, baxdığı seriallar və filmlər, oxuduğu kitablar və bir çox başqa şeylər zəkaya təsir edən mühüm amillərdir.
Zəka necə yaranır?
Zəka hər bir insanda anadangəlmədir və zaman keçdikcə inkişaf edir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, zəkanın inkişafına təsir edən amillər var. Bu amillər çərçivəsində zəkanın həddi müəyyən edilir. Bu mövzuda araşdırmalar aparan mütəxəssislər ana bətnində başlayan zəkanın inkişafının körpəlik və
uşaqlıq dövründə çox sürətlə irəlilədiyini öyrəniblər. Bir körpə beynində 180 milyard hüceyrə ilə doğulur. Bu hüceyrələr zəkanın inkişafı ilə paralel olaraq artır. Uşaqlar 4 yaşlarına qədər zehni inkişaflarının yarısını tamamlayırlar. Simvollarda düşünmə qabiliyyəti 11 yaşından etibarən inkişaf edir. Bu yaşa qədər bütün ətraf mühit faktorlarının işığında müəyyən bir mərhələyə çatan zəka inkişafı 12 yaşından etibarən sürətini azaltmağa başlasa da, irəliləməyə davam edir. 14-18 yaşlarda zəka mümkün olan ən yüksək səviyyəyə çatır və adətən 30 yaşa qədər sabit qalır. Sonra, yaşın artması ilə zəkanın inkişafı zəifləyir.
Zəka neçə yaşa qədər inkişaf edir?
Ana bətnində inkişaf etməyə başlayan zəka həyatın ilk 10 ilində çox sürətlə inkişaf edir. Mütəxəssislər xüsusilə hamiləlik dövründə omeqa3 kimi çoxlu doymamış yağların körpənin ana bətnində zehni inkişafına böyük töhfə verdiyini bildirirlər.
180 milyard hüceyrə ilə dünyaya gələn körpə 4 yaşına qədər əqli inkişafının mühüm hissəsini tamamlayır. İlk iki ildə danışmaq, yerimək, anlamaq, yadda saxlamaq və sadə problem həll etmək kimi bacarıqlar qazanan körpə, 11 yaşına qədər bu bacarıqlarını inkişaf etdirərək simvollarla düşünməyə başlayır. Bu yaşa qədər yaşanan proses, bir insanın zəkasının inkişafı üçün çox əhəmiyyətli bir dövrdür. 12 yaşından etibarən bir az ləngiyən zəka inkişafı 14-18 yaş arasında ən yüksək səviyyəyə çatır. 30 yaşından sonra yaş və ətraf mühit kimi faktorlara görə daha da zəifləyən intellektin inkişafı irəliləmək əvəzinə, təcrübə yolu ilə əldə edilən biliklərin istifadəsinə çevrilir.
Zəkanın növləri hansılardır?
Uğur zəkanın düzgün istiqaməti ilə mütənasibdir. Çünki hər kəs eyni zəka növünə sahib deyil. Riyaziyyatı anlamayan uşağı buna görə mühakimə etmək və onun zəka səviyyəsinin aşağı olduğunu düşünmək ədalətsizlikdir. Uşağın zəkası şifahi olaraq işləyirsə, ona uyğun istiqamətləndirilməlidir. Zəkanın növləri aşağıdakılardır.
Rəqəmsal zəka
Səbəb-nəticə əlaqəsi ilə hərəkət edən və daim sual verməyə meylli şəxslərin rəqəmsal bir zəkaya sahib olduqları müşahidə edilir. Ümumilikdə rəqəmlərlə arası yaxşı olan bu şəxslər elektronik cihazları asanlıqla söküb-yığmaq qabiliyyətinə malikdirlər.
Şifahi zəka
Dinləməyi bilən, kitab oxumağı sevən və sözlərlə vaxt keçirməkdən həzz alan insanlar şifahi zəkaya sahibdirlər. Bu insanlar sözlərin sehrli gücündən istifadə edərək yazı işini inkişaf etdiriblər.
Vizual zəka
Gördükləri ən xırda detalı belə yadda saxlayan insanlar vizual zəkaya sahibdirlər. Belə insanlar bədii fəaliyyətə xüsusi maraq göstərirlər.
Musiqili zəka
Musiqinin ritmini, notunu, tonunu və melodiyasını uzun müddət yaddaşlarında saxlayn insanlar musiqili zəkaya malikdirlər. Bu tip insanlar adətən boş vaxtlarında musiqi ilə məşğul olurlar.
Fiziki zəka
Fiziki qabiliyyətləri inkişaf etmiş bu insanların əl bacarıqları və təqlid qabiliyyəti yüksəkdir. Bədən dili, jest və mimiklərdən təsirli şəkildə istifadə edən bu insanlar fiziki zəkaya sahibdirlər.
Sosial zəka
Sosial münasibətləri yüksək səviyyədə inkişaf etmiş bu insanlar qarşılarındakı insanın hisslərini, düşüncələrini və istəklərini anlamaq, ayırd etmək və müqayisə etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Ünsiyyətdə olduqları şəxslərin nə demək istədiyini anlayan bu insanlar sosial zəkaya sahibdirlər.
Təbii zəka
Təbiət adına ətraf mühit, bitki və heyvan kimi hər cür elementlə maraqlanan insanlar təbii zəkaya sahibdirlər. Torpağa, bitkilərə və heyvanlara qulluq etməyi sevən bu insanlar adətən hava hadisələrini düzgün proqnozlaşdırırlar.
[xeberdarliq]
