Erkən yeniyetməlik nədir?
Uşaqlıqdan yetkinliyə keçid dövrü yeniyetməlik adlanır. Uşaqların ən sürətli böyüyən dövrlərindən biri olan yeniyetməlik dövründə orqanizmdə sürətli dəyişikliklər baş verir. Bu dövrdə fizioloji dəyişikliklərlə yanaşı cinsi reproduktiv qabiliyyət qazanılır.
Yeniyetməlik dövründə görülən fiziki və hormonal dəyişikliklər fiziki və emosional fərqlər yaradır və orta hesabla üç il davam edir. Erkən cinsi yetkinlik qızlarda 8 yaşından, oğlanlarda isə 9 yaşından əvvəl yetkinlik dövrünün başlaması kimi müəyyən edilir.
Yeniyetməlik qızlarda normal şərtlərdə 10-15 yaş arasında döşlərin böyüməsi ilə başlayır. Təxminən iki il sonra ilk menstrual qanaxma baş verir.
Erkən yetkinlik üçün yaş həddinin qızlar üçün 8, oğlanlar üçün isə 9 olduğu klinik təcrübə və təsviri tədqiqatlara əsaslanır. Erkən yeniyetməlik beyində hipofiz-hipotalamus bölgəsindən yaranan hormonlarla əlaqədardırsa mərkəzi, cinsi hormonlar ifraz edən orqanlarla əlaqədardırsa periferik və ya psevdoprekoz yeniyetməlik hesab olunur.
Erkən yeniyetməliyin səbəbləri
Erkən yetkinlik genetik, coğrafi, qidalanma, piylənmə və ətraf mühit faktorları səbəbindən baş verə bilər. Bununla yanaşı, hipotalamus bölgəsinin hamartoma və glioma kimi xoşxassəli şişləri, hidrosefali və neyrofibromatoz kimi mərkəzi sinir sistemi xəstəlikləri də erkən yetkinliyin səbəbləri arasında ola bilər.
Erkən yeniyetməliyin simptomları
Yeniyetməlik həm psixoloji, həm də fiziki baxımdan çox vacib bir dövrdür. Gec yeniyetməlik əlamətləri 12-13 yaşı keçdikdə yaranır. Erkən yeniyetməlik əlamətləri qızlarda 8 yaşından əvvəl, oğlanlarda isə 9 yaşından əvvəl görünə bilər.
Erkən yeniyetməliyin əlamətləri bəzən piylənmə ilə əlaqələndirilir. Qızlarda 8 yaşına qədər süd vəzilərinin böyüməsi, tüklərin böyüməsi və menstrual dövrlərin baş verməsi erkən yeniyetməlik əlamətidir. Kişilərdə isə cinsi yetkinlik dövrü xayaların böyüməsi ilə başlayır. Bu durum həkim tərəfindən araşdırılmalıdır.
Erkən yeniyetməliyin müalicə üsulları hansılardır?
Erkən yetkinliyin müalicəsində ən mühüm hədəflərdən biri həddindən artıq uzun və ya qısa boy ilə birlikdə, sürətli sümük böyüməsi kimi problemlərin aradan qaldırılması və beləliklə də uşağın öz yaşına uyğun olan boyuna çatmasını təmin etməkdir. Erkən yeniyetməliyin müalicəsinə əgər varsa, şiş, kist, hidrosefali və s. əsas xəstəliklərin müalicəsi ilə başlanılır. Müalicə həkimin uyğun hesab etdiyi aylıq və ya rüblük dövrlərdə təşkil edilir.
Gonadotropin-relizinq hormonu analoqları adlanan dərmanlar aylıq və ya rüblük tətbiq oluna bilər. Bu müalicə sayəsində hormonların yüksəlməsi müvəqqəti olaraq dayandırılır. Müalicə kursundan asılı olaraq, bu dəyərlər hər üç ayda bir həkim tərəfindən yoxlanılır və uşağın sümük yaşı və sümük ölçüləri yenidən qiymətləndirilir.
Qızlarda yumurtalıq kistalarına cərrahi müdaxilə edilməzdən əvvəl bir müddət gözləyərək müşahidə etmək lazımdır. Bu kistalar öz-özünə böyüyə və aradan qalxa bilər.
