Süni intellekt
Süni intellekt nədir və necə işləyir?
Süni intellekt nədir sualı bu gün texnologiya ilə maraqlanan hər kəsi düşündürür. Süni intellekt (AI — Artificial Intelligence) insan beyninin düşünmə, öyrənmə və qərar vermə qabiliyyətlərinin kompüterlərdə təqlid edilməsinə əsaslanan texnologiyadır. Başqa sözlə, süni intellekt insan kimi analiz edən, öyrənən və nəticə çıxaran ağıllı sistemlər deməkdir. Bu sistemlər böyük məlumatları saniyələr içində emal edə bilir, davranış nümunələrini tanıyır və özünü zamanla təkmilləşdirir.
Süni intellekt nədir sualının cavabının əsas hissəsi ondan ibarətdir ki, AI yalnız “düşünən maşınlar” deyil. O, real həyatda çox geniş işlənir — həkimlərin diaqnoz qoymasından tutmuş, biznes qurumlarının müştəriləri analiz etməsinə, kameraların üz tanımasına qədər bir çox sahədə süni intellekt proqramı istifadə olunur. Bu, süni intellektin təkcə nəzəri anlayış deyil, gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsi olduğunu göstərir.
Süni intellekt proqramı nədir və nəyə görə bu qədər vacibdir?
Süni intellekt proqramı dedikdə AI texnologiyası ilə çalışan tətbiq və sistemlər nəzərdə tutulur. Məsələn, ChatGPT, Google Assistant, Siri, Amazon Alexa, Tesla-nın avtomatik idarəetmə sistemi, Netflix-in film tövsiyələri — hamısı süni intellekt proqramı hesab olunur. Bu proqramlar insanlardan gələn məlumatları qəbul edir, onları analiz edir və ən uyğun cavabı təqdim edir.
Süni intellekt proqramı müxtəlif alqoritmlər və modellər üzərində qurulur. Onlar:
-
məlumat toplamaq,
-
modeli öyrətmək,
-
nəticə çıxarmaq,
-
istifadəçiyə cavab yaratmaq
kimi mərhələlərdən keçir. Bu proqramlar nə qədər çox istifadə olunsa, bir o qədər ağıllanır.
Süni intellekt proqramı həm şəxsi həyatımızı asanlaşdırır, həm də biznes, dövlət idarəçiliyi və təhsil kimi sahələrdə böyük dəyişiklik yaradır.
Süni intellektin tarixi necə başlayıb?
Süni intellekt nədir sualının cavabı tarixi araşdırdıqda daha da aydın olur. Süni intellektin əsası 1950-ci illərdə Alan Turing tərəfindən qoyulub. Turing “Maşınlar düşünə bilərmi?” sualı ilə AI sahəsinin inkişafına təkan verib. 1956-cı ildə isə “süni intellekt” termini ilk dəfə rəsmi olaraq elm dünyasında istifadə olunub. O dövrdə çox sadə alqoritmlər işlədilsə də, illər keçdikcə AI daha mürəkkəb modellərə çevrildi.
Son 10 ildə kompüterlərin gücü, internet məlumatlarının çoxalması və dərin öyrənmə (deep learning) üsullarının inkişafı süni intellekti inanılmaz səviyyəyə çatdırdı. Bu gün süni intellekt proqramı əvvəlcə mümkünsüz görünən işləri belə rahatlıqla görə bilir.
Süni intellekt hansı sahələrdə tətbiq olunur?
Süni intellekt proqramı demək olar ki, hər sahədə istifadə edilir. Ən geniş istifadə sahələri:
Səhiyyə:
– Xərçəng hüceyrələrinin aşkarlanması
– Tibbi şəkillərin avtomatik analizi
– Xəstəliklərin risk proqnozu
Biznes:
– Müştəri analizləri
– Satış proqnozları
– Marketinq avtomatlaşdırması
Təhsil:
– Şagirdlər üçün fərdi dərs planı
– Avtomatik qiymətləndirmə sistemləri
Bank sektoru:
– Kredit riskinin hesablanması
– Şübhəli əməliyyatların aşkarlanması
Nəqliyyat:
– Özünü idarə edən maşınlar
– Ağıllı yol kameraları
Məişət:
– Səsli köməkçilər
– Robot tozsoranlar
– Ağıllı ev sistemləri
Bütün bu texnologiyalar süni intellekt nədir sualının ən real cavabını verir: AI artıq həyatımızın hər addımındadır.
Süni intellekt növləri nələrdir?
Süni intellektin üç əsas növü var:
1. Dar süni intellekt (Narrow AI)
Yalnız bir işi yaxşı görə bilər. Məsələn, ChatGPT mətn yaradır, Siri səsli komanda qəbul edir, Google Maps yol göstərir.
2. Ümumi süni intellekt (AGI)
İnsan beyninə tam bərabər səviyyədə düşünə bilən sistemdir. Hazırda mövcud deyil, araşdırmalar davam edir.
3. Super süni intellekt (ASI)
İnsanı bütün sahələrdə üstələyən AI növüdür. Nəzəri bir anlayışdır və hələ mövcud deyil.
Süni intellekt proqramı əsasən birinci kateqoriyaya daxildir, çünki konkret işi ideal səviyyədə yerinə yetirmək üçün yaradılır.
Süni intellektin üstünlükləri nələrdir?
Süni intellekt proqramı insanların işini asanlaşdırmaqla yanaşı, aşağıdakı üstünlükləri də təmin edir:
-
Sürətli məlumat analizi
-
Az səhv etmə ehtimalı
-
Daim öyrənmə qabiliyyəti
-
Xərclərin azalması
-
Səmərəliliyin artması
-
Təhlükəli işlərin maşınlar tərəfindən icrası
Bu səbəbdən süni intellekt nədir sualının cavabı çox genişdir: o, həm texnologiya, həm rahatlıq, həm də təhlükəsizlik təmin edən müasir bir yenilikdir.
Süni intellektin riskləri və problemləri nələrdir?
Süni intellekt inkişaf etdikcə bəzi risklər də ortaya çıxır:
-
insan işlərinin avtomatlaşması səbəbilə iş yerlərinin azalması,
-
şəxsi məlumatların təhlükəsizliyi,
-
alqoritmlərin səhv qərar verməsi,
-
etik məsələlər,
-
deepfake və saxta məlumatların artması.
Buna görə dövlətlər və şirkətlər süni intellekt proqramı üçün etik qaydalar hazırlayır və nəzarət mexanizmləri yaradır.
Süni intellektin gələcəyi necə olacaq?
Gələcəkdə süni intellekt nədir sualının cavabı daha da geniş olacaq. Çünki AI:
-
tibbi əməliyyatları həyata keçirəcək,
-
tam avtomatik idarə olunan şəhərlər yaradacaq,
-
təhsil sistemini fərdiləşdirəcək,
-
biznesdə bütün analizləri avtomatlaşdıracaq,
-
insanlarla daha real ünsiyyətdə olacaq.
Böyük ehtimalla hər bir insanın “şəxsi AI köməkçisi” olacaq və süni intellekt proqramı gündəlik qərarların çoxunu bizim yerimizə verəcək.
