Ülgüc nədir?
Ülgüc nədir? (Fəlsəfi mənada ülgüc anlayışı)
Ülgüc nədir sualı çox vaxt qırxma aləti olaraq başa düşülsə də, fəlsəfədə və elmi düşüncədə “ülgüc” tam fərqli və daha dərin məna daşıyır. Fəlsəfi termin kimi ülgüc — bir problemi izah edərkən ən sadə, ən az fərziyyəyə söykənən izahı seçmək prinsipidir. Yəni bir məsələnin birdən çox açıqlaması varsa, daha mürəkkəb olan yox, daha sadə olan daha doğru sayılır. Bu yanaşma həm elmdə, həm analizlərdə, həm də gündəlik həyatda düşünmə tərzini sadələşdirir və insanı daha dəqiq nəticəyə aparır.
Bu mənada ülgüc, “artıq ehtimalları kəsmək” mənasına gəlir. Bir növ intellektual alət kimi, həqiqətə yersiz çətinliklər əlavə edən izahları kənara qoyaraq ən sadə ehtimalı seçməyə kömək edir.
Okkam ülgücü nədir və niyə məşhurdur?
Ülgüc nədir sualının fəlsəfi kontekstdə ən məşhur cavabı Okkam ülgücüdür. XIII–XIV əsrlərdə yaşamış Uilyam Okkamın adını daşıyan bu prinsip belə deyir:
“Ehtiyac olmadan müddəaları artırmayın.”
Yəni bir situasiyanı izah etmək üçün lazımsız fərziyyələr əlavə etməyə ehtiyac yoxdur. Mümkün olan ən sadə, ən aydın ehtimal daha üstündür.
Məsələn, gecə həyətinizdə səs eşidirsinizsə, ilk ağla gələn izah — pişik və ya külək — daha sadə və daha doğrudur. Bunun yerinə “marslılar gəlib!” demək əlavə fərziyyədir və ən azından ilk ehtimal kimi qəbul edilmir.
Ülgüc prinsipi hansı sahələrdə istifadə olunur?
Ülgüc nədir sualının cavabı yalnız fəlsəfədə deyil, bir çox sahədə böyük önəm daşıyır. Bu prinsip:
-
Elmi nəzəriyyələrin yaradılmasında
-
Fərziyyələrin yoxlanmasında
-
Tədqiqatlarda nəticələrin analizində
-
Loji düşünmədə
-
Psixologiyada davranış izahlarında
-
Gündəlik qərar vermə proseslərində istifadə edilir
Elmdə bir nəzəriyyə nə qədər az fərziyəyə, nə qədər sadə düstura əsaslanırsa, bir o qədər güclü hesab olunur.
Sadə izah niyə daha güclüdür?
Müxtəlif izahların olduğu situasiyalarda sadə izah:
-
Daha asan yoxlanır
-
Daha az səhv ehtimalı yaradır
-
Daha az dəyişkənliyə bağlıdır
-
Daha güclü məntiqi təmələ söykənir
-
Daha tez tətbiq edilir
Bu səbəbdən ülgüc nədir sualı elmi düşüncə üçün əsas təməllərdən biridir.
Ülgücün digər növləri hansılardır?
Fəlsəfə və intellektual dünyada yalnız Okkam ülgücü yoxdur. Müxtəlif düşüncə məktəbləri və filosoflar da öz “ülgüc”lərini formalaşdırmışdır.
Henlon ülgücü
“Pis niyyətlə izah etməyə tələsmə. Çox vaxt problem sadəcə diqqətsizlik və ya səhvdən qaynaqlanır.”
Bu prinsip insanların davranışlarını yanlış qiymətləndirməmək üçündür.
Hiçens ülgücü
“Sübutsuz irəli sürülən iddia, sübutsuz da rədd edilə bilər.”
Bu, iddiaların sübuta əsaslanmasının vacibliyini vurğulayır.
Saqan standartı
“Fövqəladə iddia, fövqəladə sübut tələb edir.”
Adi hadisə adi sübutla qəbul oluna bilər, amma qeyri-adi bir iddia qeyri-adi dəlillər tələb edir.
Bu ülgüclərin hamısının ortaq məqsədi — düşünmə prosesini daha məntiqli, daha təmiz və daha effektiv etməkdir.
Ülgüc gündəlik həyatda necə tətbiq olunur?
Ülgüc nədir sualının ən maraqlı hissələrindən biri onun gündəlik həyata necə uyğunlaşmasıdır. Əslində, insanlar bilmədən ülgüc prinsipindən çox istifadə edirlər. Məsələn:
-
Bir problem yarananda ilk əvvəl ən sadə səbəbi axtarırıq.
-
Birinin gecikməsinin səbəbini “tərbiyəsizlik” yox, “yol sıxlığı” kimi daha sadə ehtimalla izah edirik.
-
Telefon işləmir deyəndə birinci onu yenidən başlatmağa çalışırıq, çünki ən sadə ehtimaldır.
Göründüyü kimi, ülgüc sadə görünən, amma həyatı yüngülləşdirən çox güclü məntiqi prinsipdir.
Elmdə ülgücün əhəmiyyəti nədir?
Elmi metodun təməli sadəlik, yoxlana bilmək və məntiq üzərində qurulub. Bir nəzəriyyə nə qədər sadədirsə, onun yanlışlığını və doğruluğunu yoxlamaq bir o qədər asan olur. Buna görə fizika, biologiya, psixologiya və hətta riyaziyyatda belə ülgücün tətbiqi çox genişdir.
Məsələn, bir xəstənin temperaturunun yüksəlməsini izah etmək üçün onlarla fərziyyə uydurmaq əvəzinə “infeksiya ola bilər” demək həm daha sadə, həm də daha doğrudur.
